Pengenalan
Kaum Murut merupakan sebuah kaum yang menetapkan di
kawasan pedalaman dan kawasan tenggara Sabah. Kaum ini juga ada yang menetap di
antara wilayah perbatasan antara Kalimantan dan Sarawak. Menurut Abdul Halim
Bandan, Kaum murut merupakan kaum peribumi atau bumiputera yang tinggal di
kawasan pedalaman dari keningau hingga selatan sempadan Sabah, Sarawak, dan
Kalimantan Indonesia. Ada antara mereka telah pun menetap di hilir sungai padas
di sekitar daerah Beaufort, daerah Tenom, Sipitang, keningau dan Sook. Mereka
juga boleh didapati di negeri Sarawak dan Negara Brunei Darussalam ( dlm. Abdul Halim Bandan, 1955 : hal. 13).
Terdapat beberapa tempat di Sabah yang majoritinya didiami oleh kaum Murut ini.
Kebanyakan kaum ini tinggal di kawasan Tenom, dan Keningau. Kaum Murut
merupakan suku kaum ketiga terbesar di Sabah. Pada asalnya, kaum Murut tinggal
di rumah panjang. Manakala, keluarga yang menetap bersama di rumah panjang itu
adalah merupakan sebuah keluarga yang besar.
Antara pekerjaan utama suku kaum Murut ialah petani,
pemburu dan penangkap ikan. Ada juga kaum Murut yang bekerja sebgai pemungut
hasil hutan. Perkataan ‘Murut’ mempunyai maksud tersendiri. ‘Murut’ merujuk
kepada kumpulan penduduk yang tinggal di lereng bukit atau tanah tinggi di
pedalaman Sabah. Kaum Murut terbahagi kepada Murut Tahol atau Tagol, Tidung,
Timugan, Sembakung, Paluan, Bookan, Kelabakan dan Murut Serundung. Kaum Murut
mempunyai keunikan yang tersendiri. Tambahan pula, bahasa yang digunakan dalam
kaum ini juga adalah berbeza dengan kaum yang lain yang ada di Sabah ini. Kaum
Murut tinggal di rumah panjang yang berhmpiran dengan kawasan sungai atau
membuat penempatan di sepanjang sungai. Tetapi ada juga kaum Murut yang menetap
secara individu.
Perkembangan adat istiadat perkahwinan kaum Murut
Masyarakat
kaum Murut merupakan salah satu masyarakat yang menetap di Sabah. Perkembangan
adat kaum Murut dari tahun 2001 hingga 2006 tidak banyak berubah. Sehingga
kini, kaum Murut masih mengamalkan adat istiadat yang diamalkan oleh nenek
moyang mereka sejak dari dahulu lagi. Adat istiadat yang masih kekal sehingga
hari ini ialah adat istiadat dalam
perkahwinan. Dalam adat perkahwinan ini, perubahan yang berlaku tidak begitu
ketara sangat. Hal ini demikian kerana kebanyakan masyarakat kaum Murut telah mengekalkan
upacara adat perkahwinan yang diamalkan oleh nenek moyang mereka sejak dari
dahulu lagi. Tambahan pula, masyarakat kaum Murut juga menganggap bahawa adat
turun temurun kaum Murut yang diamalkan oleh nenek moyang mereka mempunyai
nilai estetika tinggi dalam kehidupan. Hal ini telah menunjukkan bahawa,
pegangan adat kaum Murut ini masih kuat dalam kalangan masyarakat Murut.
Menurut
maklumat daripada sumber primer yang telah ditemubual, secara amnya kebanyakan
orang Murut kahwin pada usia yang muda iaitu berkahwin pada peringkat umur 12
tahun ke atas. Namun, apabila undang-undang kerajaan menggubal bahawa peringkat
umur yang layak untuk berkahwin ialah umur 18 tahun ke atas, keadaan seperti
dahulu yang berkahwin pada usia muda sudah berkurangan. Manakala Menurut
beberapa sumber dari laman internet dalam (http://warna-warnisabah.blogspot.com/2010/09/amalan-dan-adat-resam.html), masyarakat kaum Murut yang berkahwin adalah berada
dalam lingkungan umur yang muda. Bagi umur perempuan yang berkahwin ialah dalam
lingkungan umur 13 tahun. Manakala bagi lelaki pula berada dalam lingkungan
umur 15 hingga 18 tahun.
Tina’uh (penghantaran berian secara langsai)
Terdapat dua cara perkahwinan kaum Murut ini dijalankan.
Dua cara perkahwinan itu ialah cara perkahwinan ‘tina’uh’ atau ‘bului’ dan
‘barian sampai mati’. Adat ‘tina’uh’ adalah adat yang paling tertinggi dalam
adat istiadat perkahwinan kaum Murut Tahol atau Tagal. Adat tina’uh adalah adat
hantaran mas kahwin atau barangan perkahwinan yang terakhir oleh pengantin
lelaki kepada pengantin perempuan. Adat Tina’uh ini boleh dilakukan selepas 20
atau 30 tahun selepas perkahwinan mereka. Adat ini boleh juga dilakukan semasa
perkahwinan berlangsung dan mengikut kemahuan serta kemampuan pihak pengantin
lelaki. Menurut Herman Scholz (1988) Both,
the tina’uh and the bului are highly traditional affairs, and they are best
described as the last handing over of the outstanding dowry that was initially
agreed on for the bride. The bului ceremony is even grander than the tina’uh,
but this text will content itself to explanations pertaining to the tina’uh of
the Tataluan Murut. A tina’uh can be held two years after a young man has taken
a Murut wife, in a ceremony called ‘limpoho’. This was once the official
wedding ritual and procedure of the Sepulut and Pensiangan Murut. Often, the
young husband won’t be able to pay his dept so quickly. The ‘pulut’ (dowry) for
a Murut girl can amount to up to 40,000 Ringgit in heirloom goods and cash, and
thus frequently the tina’uh is only held twenty years after the limpoho.
Sometimes, the man has taken another one or two wives.
Manakala maklumat daripada sumber primer, ‘bului’ ialah pasangan
tersebut berkahwin dan barang hantaran diserahkan kepada pihak keluarga
perempuan secara beransur-ansur oleh pihak lelaki. Bagi ‘tina’uh, dalam tina’uh
pihak lelaki mesti menyerahkan berian penuh yang belum diberinya semasa mereka berkahwin.
Sehingga ke hari ini, adat perkahwinan ‘Tina’uh’ ini tidak mengalami perubahan
yang besar malahan adat ini tetap diamalkan bagi masyarakat kaum Murut hari
ini.
‘Barian sampai
mati’
‘Barian sampai mati’ juga merupakan salah satu adat dalam perkahwinan kaum
Murut. Adat ini adalah berbeza daripada adat ‘Tina’uh’. Adat ‘barian sampai mati’ juga adalah adat kaum Murut
yang sangat unik dan menjadi adat turun-temurun dalam perkahwinan. Hanya murut
dari etnik Tahol saja pernah mengamalkan barian sampai mati, tetapi pada masa
ini adat tersebut sudah tidak diamalkan oleh kerana arus pemodenan yang berlaku
kepada kaum Murut. Hal ini berlaku kerana sesetengah pihak masyarakat Murut
merasakan bahawa perkahwinan mengikut adat ‘Barian sampai mati’ membebankan.
Dalam mengatakan bahawa Adat ‘Barian Sampai Mati’ sudah lama diamalkan sejak
zaman nenek moyang lagi oleh masyarakat Murut di Sabah. Apabila gadis Murut
dikahwini oleh lelaki pilihan keluarga atau pilihan sendiri, barian akan terus
ditagih oleh keluarga pihak perempuan sehingga ke akhir hayat. Meskipun sudah
beranak pinak dan umur sudah menjangkau 30 hingga 90 tahun, tetapi keluarga
pihak perempuan masih meminta barian daripada pihak lelaki. Masyarakat Dusun
dan masyarakat lain di Sabah mengatakan bahawa gadis Murut yang dikahwini
memiliki barian atau pun hantaran mas kahwin yang sangat mahal berbanding
dengan suku kaum lain di Malaysia. ‘Barian Sampai Mati’ juga
dapat dilihat apabila keluarga pihak perempuan pergi mengunjugi rumah pihak
lelaki selepas kahwin, keluarga pihak perempuan akan meminta apa saja yang
disukai dan dijumpai oleh mata mereka dalam rumah menantu lelaki. Pada masa itu
juga, keluarga pihak perempuan akan terus mengambil benda atau pun barang
tersebut misalnya televisyen, peti sujuk, tajau, gong, kain sarung, emas,
basikal dan apa sahaja yang ditemui ketika berada di rumah pihak lelaki. Pihak
lelaki pula tidak berbuat apa-apa dan membenarkan saja permintaan keluarga
pihak perempuan sebagai tanda hormat kepada bapa dan mak mertuanya. Manakala menurut sumber primer, adat ‘Barian sampai mati’
adalah adat berian mas sampai selama-lamanya. Pihak lelaki akan menanggung
segala yang dikehendaki oleh keluarga pihak perempuan. Dalam adat ‘Barian
sampai mati’, adat ini sudah jarang diamalkan. Hanya segelintir sahaja
dibahagian pedalaman yang masih mengamalkan adat ini. Hal ini demikian kerana
arus pemodenan telah mempengaruhi perubahan terhadap adat ini. Dalam hal
perkahwinan, mas kahwin akan dilaksanakan menggunakan wang. Perkara ini
menunjukkan bahawa betapa uniknya adat ‘Barian sampai mati’ dalam masyarakat
kaum Murut.
Proses yang berlaku
sebelum perkahwinan berlangsung
Secara keseluruhannya, masyarakat yang hendak berkahwin ataupun hendak
memulakan rumah tangga yang baru, mereka akan berkahwin mengikut adat istiadat
perkahwinan kaum Murut. Hal ini boleh dilihat apabila pihak lelaki hendak
bernikah dengan anak perempuan kaum Murut. Seperti kaum yang lain, adat
perkahwinan kaum Murut juga mempunyai proses yang perlu dilakukan oleh pihak
lelaki untuk mengahwini anak perempuan kaum Murut. Menurut sumber primer, terdapat
empat proses yang perlu dilakukan sebelum perkahwinan ini dilangsungkan. Antara
proses tersebut ialah ‘Angayang’, ‘Apakinjang’, ‘Bului’ dan ‘Tina’uh’. Manakala menurut sumber
sekunder dalam pada asasnya, adat perkahwinan masyarakat Murut
merangkumi peringkat merisik, meminang,
bertunang dan majlis perkahwinan.
Angayang
(merisik@bertunang)
Angayang ialah proses yang pertama sekali pihak lelaki perlu lakukan sebelum
mengahwinkan anak perempuan kaum Murut. Dalam proses Angayang ini, pihak lelaki
perlu datang ke rumah pihak perempuan bersama dengan ibu bapa ataupun wakil
keluarga lelaki. Hal ini adalah bertujuan untuk keluarga pihak lelaki datang
bertanya dengan ibu bapa pihak perempuan samada anak mereka sudah dimiliki oleh
lelaki lain ataupun sudah bertunang dengan lelaki lain. Segala persetujuan akan
ditentukan oleh ketua kampung ataupun ibu bapa perempuan itu sahaja samada
lelaki itu diterima ataupun tidak. Menurut sumber primer, pertunangan boleh
dilakukan terus apabila kata persetujuan antara dua pihak dapat dicapai.
Apa kinjang (penetapan
tarikh dan perbincangan berian yang diminta untuk perkahwinan (Bului) )
Selepas proses ‘Angayang’, proses
‘Apakinjang’ adalah proses yang kedua sebelum majlis perkahwinan. Dalam proses
ini, pihak lelaki akan datang sekali lagi ke rumah pihak perempuan untuk
berjumpa dengan ibu bapa pihak perempuan. Hal ini adalah bertujuan untuk
berbincang mengenai berian mas kahwin dan juga tarikh hari perkahwinan. Segala
bentuk berian mas kahwin akan dibincangkan bersama dengan keluarga pihak
perempuan. Berian itu boleh berbentuk wang ataupun benda. Menurut Prof. Marina Mikat, hantaran atau
mas kahwin perkahwinan Murut Tagal memerlukan perbelanjaan yang besar dengan
berian seperti tawak (gong), tajau, pakaian, kain, manik, barang kemas,
generator, barangan keperluan seperti barang dapur, parang, sumpit, duit,
makanan dan minuman seperti tapai dan beras dalam blognya. Berian mas
kahwin atau hantaran ini boleh dilakukan dalam dua cara iaitu pertama, cara
‘akilimpuhu’ iaitu pihak lelaki boleh membawa semua barangan yang di minta pada
hari perkahwinan. Barangan mas kahwin itu diserahkan masa majlis pekahwinan.
Manakala, cara kedua ialah cara berian iaitu sekiranya pihak lelaki tidak cukup
‘pupulut’ (barangan mas kahwin). Keluarga pihak perempuan boleh menangguhkan
berian secara perlahan-lahan dan berperingkat-peringkat sehingga ke satu tarikh
akhir walaupun sudah mempunyai anak atau cucu. Sekiranya si lelaki sudah
meninggal dunia dan pupulut masih belum dapat dijelaskan dia masih dianggap
berhutang kepada keluarga si perempuan. Sekiranya dia mempunyai anak perempuan
dan telah berkahwin maka segala pupulut hendaklah diserahkan kepada mentuanya bagi
menjelaskan hutang yang tertunggak.
Bului (majlis perkahwinan)
Proses
‘Bului’ ialah proses seterusnya dalam adat perkahwinan kaum Murut. Menurut
sumber primer, lelaki dan perempuan tersebut akan berkahwin. Dalam ‘Bului’,
berian mas kahwin akan diserahkan kepada keluarga pihak. Penyerahan mas kahwin
ini adalah secara beransur-ansur. Manakala dalam blog adat kahwin ‘bului’
selalu diamalkan oleh keluarga pihak perempuan apabila anak gadis mereka
dikahwini. Biasanya apabila keluarga pihak perempuan tidak mampu mengadakan
cara kahwin “Tinauh”, mereka menggunakan adat kahwin ‘Bului” untuk anak gadis
mereka yang dikahwini. Semua hantaran barian adalah sama sahaja cuma perjalanan
adat itu semasa ia dilangsungkan adalah berbeza.
Tina’uh (penghantaran berian
secara langsai)
Tina’uh adalah proses yang terakhir dalam adat
perkahwinan kaum Murut. Menurut Lianah Binti Sikana dalam blognya Adat “Tinauh” adalah satu acara perkahwinan yang
berada di hierarki paling tertinggi. ‘Tina’uh’ hanya dilakukan
apabila berian mas kahwin dapat diberikan sepenuhnya. Menurut sumber primer,
dalam ‘Tina’uh’ lelaki mesti menyerahkan sepenuhnya berian kepada keluarga
pihak perempuan yang belum habis diberikan semasa mereka berkahwin. Menurut Herman Scholz (1988) Both, the tina’uh and the
bului are highly traditional affairs, and they are best described as the last
handing over of the outstanding dowry that was initially agreed on for the
bride. The bului ceremony is even grander than the tina’uh, but this text will
content itself to explanations pertaining to the tina’uh of the Tataluan Murut.
Dalam data sekunder, Adat
merisik ini sama seperti adat merisik yang diamalkan oleh masyarakat lain. Ia
bertujuan untuk mempastikan perempuan yang dihajati oleh seseorang lelaki itu
masih belum berpunya atau belum dirisik oleh orang lain. Ibu bapa pihak lelaki
terlebih dahulu akan menyampaikan hasrat mereka kepada keluarga perempuan.
Dalam hal ini keluarga pihak perempuan akan memutuskan samada risikan itu
diterima atau sebaliknya berdasarkan kepada persetujuan anak perempuan mereka.
Seterusnya adat meminang dan bertunang pula akan menyusul.
Walaupun tidak dinyatakan adat meminang yang
khusus, namun pada dasarnya adat meminang yang diamalkan oleh Masyarakat Murut
menyerupai adat meminang yang dijalankan oleh masyarakat lain. Ini termasuklah
dari segi penghantaran wakil sebagai meminang dan barangan tertentu yang dibawa
semasa meminang.
Setelah kedua-dua pihak bersetuju dengan peminangan
tersebut, adat pertunangan akan dijalankan. Upacara pertunangan biasanya
berlangsung selama sepuluh hari. Semasa perbincangan dijalankan, beberapa orang
saudara daripada pihak lelaki akan dijemput di samping ketua kampungnya dan
ketua kampung daripada pihak isteri sebagai saksi utama. Perbincangan akan
berkisar tentang mas kahwin dan hal-hal lain berkaitan perkahwinan.
Majlis perkahwinan lazimnya akan
dijalankan dengan meriah dan penuh adat istiadat. Kelazimannya upacara
perkahwinan dilangsungkan selama lima hari berturut-turut. Tiga hari yang
pertama dijalankan di rumah pengantin perempuan manakala hari selebihnya
dilangsungkan di rumah pengantin lelaki. Pengantin perempuan akan memakai
pakaian asli gadis Murut dan berhias cantik pada hari tersebut
Program adat perkahwinan semasa
perkahwinan berlangsug
Seperti
adat perkahwinan kaum lain, adat kaum Murut juga mempunyai aktiviti yang
dijalankan semasa perkahwinan tersebut berlangsung. Menurut sumber primer,
dalam proses ‘Angayang dan ‘Apakinjang’, tidak ada apa-apa aktiviti ataupun
keramaian yang dijalankan. Hal ini kerana, keluarga antara dua pihak hanya
berbincang mengenai hal merisik dan perkara yang penting dalam perkahwinan anak
mereka. Sebagai contoh, hal berian mas kahwin, tarikh perkahwinan dan
lain-lain. Semasa ‘Bului’ pula, aktiviti yang dilakukan ialah penyembelihan
seekor lembu oleh tuan rumah. Hal ini adalah bertujuan sebagai tanda rasa hormat
kepada pihak lelaki. Manakala dalam ‘tina’uh’, sebelum ‘Tina’uh’ berlangsung
aktiviti yang dilakukan ialah aktiviti membuat ‘Sangiang’(pelamin). ‘Sangiang’
ini diperbuat daripada kayu dan buluh. Semasa ‘Tina’uh’ berlangsung, pasangan yang
berkahwin akan duduk bersama dipelamin. Sementara itu, ketua kampung akan
memotong buluh yang digantung di depan pintu menggunakan keris turun-temurun.
Tujuan perkara ini dilakukan adalah untuk meminta restu dan hormat daripada
nenek moyang.
Selain itu, terdapat juga beberapa
aktiviti lain yang dijalankan semasa adat perkahwinan kaum Murut ini
berlangsung. Menurut sumber sekunder, iaitu dalam laman Upacara keramaian merupakan sebahagian
daripada kehidupan kaum Murut yang masih kekal hingga kini. Kaum Murut
mengadakan upacara keramaian atau pesta yang unik iaitu dengan berpesta dari
pagi ke malam selama seminggu biasanya. Amalan berpesta ini tidak kira untuk
apa sahaja selalunya mempunyai keadaan seperti ini.
Upacara keramaian yang paling unik bagi kaum Murut ialah semasa perkahwinan
atau Tina'uh dijalankan. Perkahwinan orang Murut merupakan suatu upacara yang
penting dan bahagian paling penting dalam upacara ini ialah semasa penyerahan
hantaran perkahwinan yang terakhir . . . Upacara perkahwinan ini diadakan di
rumah panjang pengantin perempuan atau rumah biasa. Sekiranya perkahwinan
diadakan di rumah biasa dan bukannya rumah panjang, maka rumah tersebut perlu
diubahsuai sedikit untuk menampung sekurang-kurangnya 150 orang. Ada di
kalangan saudara-mara atau rakan-rakan kedua-dua pengantin yang akan bermalam
selama seminggu bagi merayakan perkahwinan ini. Selain ruangan rumah, dapur
perlu diperbesarkan malah halaman rumah juga. Komponen terpenting dalam majlis
perkahwinan kaum Murut iaitu Tapai juga perlu disediakan, daging perlu dikukus
dan dicincang malah ahli-ahli keluarga juga perlu dikumpul. Para jemputan yang
datang akan disambut dengan pukulan gong yang meriah dan dengan tangan terbuka.
Manakala menurut sumber primer, majlis perkahwinan selalunya berlangsung selama
tiga hari. Di samping itu, aktiviti minum juga dijalankan. mereka akan
bersama-sama minum ‘tapai’. ‘Tapai itu pula disimpan di dalam tajau. Selain
itu, aktiviti tarian juga di adakan semasa ‘Tina’uh’ berlangsung sebagai
pengisian aktiviti dalam perkahwinan tersebut.
Pakaian semasa majlis perkahwinan berlangsung
Pakaian juga merupakan
satu elemen yang penting dalam majlis perkahwinan kaum Murut. Seperti kaum yang
lain, kaum Murut juga memakai baju tradisi ketika berkahwin mengikut adat
perkahwinan Murut. Pasangan yang berkahwin akan memakai satu set baju tradisi. Menurut
sumber primer, nama baju yang digunakan dalam majlis perkahwinan adalah sama. Baju
yang mereka pakai ini dikenali sebagai ‘Pinongkoloh’. ‘Pinongkoloh’ ialah
pakaian tradisi kaum Murut yang digunakan dalam perkahwinan adat kaum Murut. Sebagai
contoh, baju dan seluar ‘pinongkoloh’ serta barang kemas ‘pinongkoloh’. Pakaian
ini akan digunakan oleh pasangan yang berkahwin. Lelaki memakai ‘jaket barbaru’
dan ‘cawat dari kulit kayu puputul’ yang dilukis dengan motif dari manik atau
warna. Perhiasan kepalanya ‘tupi sinulatan’ juga dari kulit kayu. Wanita
menggayakan pakaian pinongkoloh dari kain kapas berhiaskan motif sarat dari
manik-manik berwarna-warni. Perhiasan diri juga dari manik seperti ‘rantai
rarangkol’ dan ‘hiasan kepala salupai’. Menurut Prof. Marina Mikat, Pengantin
perempuan akan memakai pakaian asli gadis Murut dan berhias cantik pada hari
tersebut. Sekumpulan gadis yang dikenali sebagai tambuloi dipertanggungjawabkan
untuk menghias pengantin perempuan.
Kesimpulan
Kesimpulannya,
masyarakat kaum Murut masih lagi mengamalkan adat ynag sudah lama diamalkan
oleh nenek moyang mereka, terutamanya adat perkahwinan. Hal ini menunjukkan
bahawa mereka amat memandang tinggi terhadap nilai adat tersebut dalam
kehidupan seharian mereka. Oleh itu, bagi mengekalkan adat ini agar tidak
tenggelam oleh arus pemodenan, masyarakat generasi bagi kaum Murut perlu
mengetahui cara dan bagaimana adat kaum Murut diamalkan, terutamanya adat dalam
perkahwinan. Selain itu, masyarakat kaum Murut khususnya masyarakat yang dewasa
perlu menerapkan nilai ini dalam diri setiap generasi muda agar generasi muda
kaum Murut tidak melupakan adat mereka.
Bibliografi
Abdul Halim Bandan, 1955 - Cerita tradisi Sabah :
pelbagai kaum / Abdul Halim Bandan.
The population of Borneo: A Study of the
Peoples of Sarawak, Sabah and Brunei by L.W. Jones, 1966, 2006.
Adat perkahwinan Melayu mengikut Negeri-negeri. http://titassemtwo.blogspot.com/2009/03/adat-perkahwinan-melayu-mengikut-negeri.html
Numpang promo ya Admin^^
BalasPadamayo segera bergabung dengan kami di ionqq^^com
dengan minimal deposit hanya 20.000
add Whatshapp : +85515373217 ^_~